Maniheizm’de gökyüzüne yükseliş -miraç

Maniheizm

Mani dini ya da Maniheizm, 3. yüzyılda Pers İmparatorluğu içinde, Mani tarafından kurulan ve kısa sürede hızla büyük bir coğrafyaya yayılan bir din. Kutsal kitapları Arzhang'dır. Mani dini en parlak dönemini 8. yüzyılda Uygur Devleti'nin millî dini olarak ilan edilmesi ile yaşamıştır (Vikipedi)

Mani 216 yılında Güney Mezopotamya’da doğdu. Ailesinin heterodoks hıristiyan mezhebi Elkesai’ya bağlı olması, içinde yetiştiği ortam ve Maniheizm’deki hıristiyan unsurlarının kaynağı hakkında bir fikir vermektedir. Kaynaklarda on iki yaşında iken Mani’ye bir meleğin göründüğü, yirmi dört yaşına geldiğinde “ikizi” (Tavm) adını verdiği bu melekten aldığı öğretiler doğrultusunda yeni dini yaymaya başladığı belirtilmektedir. Sâsânî Kralı I. Şâpûr zamanında Mani’nin hareketine müsamaha gösterilmiş ve bu sayede Mani başta İran olmak üzere çeşitli bölgelerde dinini yayma fırsatı bulmuştur. Kral I. Behram’ın son günlerine kadar süren bu olumlu hava, imparatorluğun Mecûsî başrahibi Kartir’in öncülüğünde Maniheistler’e karşı yoğun bir sindirme kampanyası başlatılması neticesinde sona ermiştir. Yakalanıp zindana atılan Mani, 276’da öldürülmüştür.

Mani’nin öğrencileri onun misyonunu devam ettirmiş, Mani’yi Mecûsîler’e “Zerdüşt’ün mânevî oğlu,” Budistler’e “geleceğin Buda’sı” (Maitraya) ve hıristiyanlara “Faraklit” şeklinde anlatmışlardır.

Mezopotamya ve İran’ın VII. yüzyılda Müslümanlar tarafından fethedilmesiyle Maniheistler’e zimmîlik statüsü tanınmış ve Abbâsî döneminde olduğu gibi bazı zamanlarda konulan yaptırımlar dışında genelde dinî açıdan müsamaha gösterilmiştir (Şinasi Gündüz).

Maniheizm’de miraç

Gnostik geleneğin hâkim olduğu Maniheizm’de de semavî âlemlere yükseliş tasavvuru oldukça önemlidir. Bunun en önemli nedeni maddi âlemde tutsak olan ruhun ancak tanrısal âleme tekrar yükselmesiyle bu tutsaklıktan kurtulabileceği düşüncesidir. Maniheist düşünceye göre yeryüzü hayatının sonunda, iyi hayat sürmüş bir ruh gezegensel semalar yoluyla ilâhî âleme ulaşırlar. İlahi âleme ulaşmada ay, güneş ve Samanyolu geçilecek olan çeşitli semavî katmanları oluşturur.

Mani'nin kendisinin de aya kadar yükseldiği ve kendisine tabi olanları gözetlemek için orada beklediği ifade edilir. Ancak bu yükselişlerin hepsi de ölüm sonrası ruhun yükselişi kategorisine girmektedir.

Bunların dışında Maniheist gelenekte miraç motifi içerisinde değerlendirilebilecek yükseliş tasavvurları da mevcuttur. Örneğin bu tasavvurlardan birisi Mani'nin kendisiyle ilgilidir. Tarihçi Mirhond'a göre Mani, resimli eseri Ardahang'ı ilâhî âlemlere yaptığı bir seyahat esnasında elde etmiştir. Rivayete gere Mani tek girişi olan bir mağaranın bulunduğu bir dağa gelir. Mağaranın girişinde taraftarlarına "ben göğe yükseleceğim ve gök mekânlarında kalışım bir yıl sürecek. Bir yıl sonra gökten yeryüzüne gelerek size Tanrı'dan haberler getireceğim" der. Sonra o, mağaraya girerek gözden kaybolur. Bir yıl sonra halk semavî âlemlere yaptığı seyahatinden dönecek olan Mani'yi karşılamak üzere mağaranın girişine koştuğunda orada, elinde Ardahang'ı oluşturan resimli tabloları tutan Mani'yi görür. Mani onlara, "benim peygamberliğimin mucizesi ve delili olarak bunları gökten size getirdim" der. Tarihçi Mirhond bu olayda, aslında Mani'nin mağaraya gizlice bir yıllık yiyecek sakladığını, içeride bir yıl boyunca bu resimli kitapları oluşturduğunu ve bir yıl sonra da halka, semavî âlemlerde Tanrı'dan bu kitabı alarak yeryüzüne getirdiğini söylediğini iddia eder. Aynca Köln Mani Kodeksinde bulunan bir ifadede de Mani Tanrı'nın kendisini insanlar arasından çekip çıkardığını ve kendisine âlemlerin sırlarını vahyettiğini söyler.

Maniheist metinlerden Köln Kodeksinde çeşitli Kitabı Mukaddes şahsiyetlerinin ilâhî âlemlere yükselişleri ile ilgili bilgiler, Apokaliptik eserlerden alıntılar halinde anlatılır. Buna göre örneğin Hz. Âdem bir melek tarafından alınarak yüce âlemlere götürülür. O, yeryüzünü ve melekut âlemini geçer; semavî âlemlerde kendisine Tanrı'nın bir çok sırrı vahyedilir. Köln Kodeksine göre semavî âlemlere yükselen bir başka kişi Şifin oğlu Enüş'tür (Enok-Hanok?). Enüş sema, yeryüzü, varlıklar ve var oluşun nedeni gibi konularda düşünerek çölde dolaşırken kendisine bir melek (Yüce Ruh) gelir; onu alarak yüce âlemlere doğru seyahat ettirir. Seyahati esnasında ona pek çok harikulade hal gösterilir. O, birçok âlemi, melekleri ve bilmediği diğer şeyleri görür. Sonra gizli sır ve öğretiler bronz tabletler üzerine ona yazdırılır. Kendisinden bunları açıklıkla yazması ve diğer insanlara tebliğ etmesi istenir.

Şem'in yükselişi de Köln Kodeksinde anlatılmaktadır. Şem, var olan şeylerle ilgili düşünüp dururken aniden kendisine bir melek (Yüce Ruh) gelir ve onu alarak yüce âlemlere çıkarır. En yüce âlemde o, muhteşem bir taht odası görür. Kudretli bir melek bunun yanında dikilmektedir. Onun yüzü güneşten daha parlaktır. Şem, bitkin bir halde yere yığılır. Taht odasından bir ses gelerek onu sağ elinden tutup kaldırır ve ona hayat nefesini üfler.

Köln Kodeksinde Enok-Hanok-İdris'in semavî âlemlere seyahati de ele alınır. Buna göre İdris, bir seferinde semadan inerek kendisine yaklaşmakta olan bir şey görür. İdris, dualar okumaya ve ağlamaya başlar. Sonra yedi melek semadan inerek önünde dururlar. Korkudan İdris'in dizleri titremekte ve birbirine çarpmaktadır. Meleklerden birisi olan Mikail, inançlı kişilerin ülkesiyle inançsızların ülkesinin nereler olduğunu göstermek üzere kendisine geldiklerini söyler. Sonra melekler İdris'i bir rüzgâr arabasına oturtur ve onu semanın sonuna kadar götürürler. İdris çeşitli âlemleri, ölüm ülkesini, karanlık ve ateş âlemlerini geçer. Bunlardan sonra o, muhteşem parlaklık içerisinde olan nur âlemine götürülür. İdris her şeyi dikkatle izler ve meleklere çeşitli sorular sorar. Meleklerin verdikleri cevapları ise yeryüzünde insanlara tebliğ etmek üzere yazar.

Maniheist Köln Kodeksi yazarı, ayrıca Yeni Ahit'te bulunan Pavlos'un bazı sözlerinden (Gal. 1:1,11-12 ve 2 Kor. 12:1-5) yola çıkarak Pavlos'un da üçüncü semaya çıkarıldığı ve cennete götürüldüğünden bahseder. Buna göre Pavlos yükseltildiği bu ilâhî âlemde çeşitli vahiyler almıştır.

Kaynaklar:

- Widengren, Mani und der Manichaismus

- The Cologne Mani Codex

- https://islamansiklopedisi.org.tr/maniheizm