Eski Mısırlılar: Kıptiler ve Kıptice

MISIR dili ve Alfabesinin gelişimi, Kıpti dili/alfabesine kadar geçen dönemler.

Kıptîler veya Koptlar (Yunanca: αιγυπτος - Arapça: اقباط), Mısır’ın eski halkıdır. İskender’in Mısır’ı alması ve İskenderiye şehrini kurması ile beraber Helenistik bir kültür ile etkileşime geçmişlerdir. Kopt dili veya Kıpticenin (Mısırca'nın son gelişim evresidir. Dil Kıptî Ortodoks Kilisesi'nin ayin dili olup Kıptî alfabesi ile yazılmaktadır) yazımında Yunan harfleri kullanılır.

Roma devrinde ağır vergiler altında ezilen Kıpti halkı, MS 46'da Mark'ın Mısır'a gelmesi ile Hristiyanlığa geçerler. Bu sefer de Romalılar din baskısı yapmaya başlar, ta ki Bizans dönemine kadar. Konstantinos Hristiyanlığı serbest bırakınca biraz rahatlarlar. 416'da yapılan 4. Ekümenik Konsülünde Hristiyan temel meseleleri hakkında anlaşmazlık çıkar ve Hristiyan cemaatinden dışlanırlar. Kendi inanışlarına göre İsa'nın ilahi ve insani yanları birdir, hiç ayrılmamıştır.

Katolikler, Kıptilerin sapkınlığa düştüğünü söylerler ve devlet dinini Hristiyanlık olarak benimseyen Bizans'tan baskı görürler. O kadar baskı görürler ki Araplar saldırdığı zaman Bizanslılar'a yardım etmezler. Araplar geldiği zaman bir 3 yüzyıl rahat ve huzura kavuşurlar. Haçlı Seferleri başladığı zaman Araplardan zulüm görmeye, Haçlılardan da sapkın oldukları ileri sürülerek kıyım görmeye başlarlar. Osmanlı zamanında kendi hallerine bırakılıp İslam hukukuna göre gayrimüslim vergileri olan cizye (vergi) ve haraçtan mes'ul tutuldular. Kavalalı Mehmet Ali Paşa zamanında devlette yüksek kademelere kadar çıkarlar. İngiliz egemenliği altında başkaldırıya destek olurlar.

Şu anda, Mısır'da 15 milyon civârında Kıptî vardır.

Orta Çağ Arap yazarları, geçmiş ve şimdiki zaman arasındaki devamlılık ve ilişki anlayışlarını yansıtarak, eski ve mevcut yerli Mısırlılar için kıpt veya gypt (Kopt) kelimesini kullanmışlardır. Gipti veya giphti kelimesi, Mısır'ın Müslümanlar tarafından ilhakından çok önce Talmud'da Mısırlılar için kullanılıyordu. (Krause 1980: 731; Fontinoy: 1989: 91; kelimenin diğer varyasyonları için bkz. Aufrere ve Basson 2000: 8). Araplar, Memlük dönemine kadar (1249-1517), bu kelimeyi dini inanç gözetmeksizin tüm Mısırlılar için kullanmaya devam etmişlerdir (Diab 1998: 14). Birçok Müslümanın da Kıpti olarak geçtiği biyografilerde bu durum gözlemlenebilir, gerçi bazı Müslümanların bu şekilde tanınmasının nedeni yerli Hıristiyanların torunları olmalarından kaynaklanıyordu (Petry 1991: 618). O zamandan beri kelime asıl olarak Mısırlı Hıristiyanlar için kullanılmaktadır.

Bazı Arap soybilimcileri (örn. El-Mes'udi Muruc 1: 357), Kift/Kıpt'ın, Nuh'un torunu Mısr'ın en büyük oğlunun ismi olduğunu iddia etmişlerdir ki, rivayete göre Mısır ismi de buradan geliyordu. Mısr, ülkenin topraklarını Sais, Esribis, Eşmuneyn ve Kıft kentlerine isimlerini veren dört oğlu Şa, Esrib, Eşmun ve Kıftim arasında bölüştürmüştür. Kral Mısr, Kıftim'i hepsinin başına getirmiş ve zamanla o ve torunları kardeşlerinin topraklarını da yönetmeye başlamıştır, böylece tüm yerlilere de Kıfti/Kıpti denmiştir. Görünüşe bakılırsa Arap yazarlar, şu anda Aegiptus (Egypt) kelimesinin kökeni olarak gösterilen Memphis'teki Ptah tapınağının adı olan hwt-k3-pth hakkında hiçbir şey bilmiyorlardı (daha yakın tarihli bir çalışma için bkz. Aufrere ve Basson 2000). Ancak bu kelimenin kökeninin, Mısır dilinde Nil ve toprak için kullanılan Jgabt kelimesi olması daha muhtemeldir (Naville 1917: 230; Saleh 1962: 11). ·

Yerli Mısırlılar, yeni yöneticiler gelse de yaşamlarını değiştirmemişlerdir. İslam'ın gelişinden 400 yıl sonra X. yüzyılda Mısır'ı ziyaret eden ElMakdisi (Ahsen: 193) gibi Arap gezginler, Kıpti geleneklerinin egemen olduğunu ve hala Kıpti dilinde konuşulduğunu not etmişlerdir (El-Makdisi Ahsen: 203). Kıptiler bazı Müslüman yöneticilerin ellerinde birtakım zorluklarla karşılaşmış olabilirler. Fakat bu yöneticilere isyan edenlerin isimlerine bakacak olursak aynı şey Müslüman yurttaşlar için de geçerlidir Finneran (2002: 66).

Koptların varlıklarını devam ettirmesi konusundaki asıl tehdidin Hıristiyan yoldaşlarından, onların rakibi olup İznik konsilinin kararlarına uyan Melkitlerden ve hizipleşmiş diğer Hıristiyanlardan geldiğine dikkat çekmiştir (krş. Winkler 1997: 91 vd). Müslümanlar Mısır'a ulaştığında, Kıpti Patrik Benjamin, Bizanslı yöneticilerin kendi ortodoksluk anlayışlarını Kıptilere dayatmaya çalışmalarından ötürü gizleniyordu (Butler 1978: 3, 176). Benjamin, Müslüman lider 'Amr İbn El- 'As tarafından bir kez daha, zayıflamış ve neredeyse cansız düşmüş olan Kıpti Kilisesi'nin başına atanmıştı (Butler 1978: 439 vd). Mısırlı Kıptilerin sayısındaki azalma neredeyse daima Müslüman yöneticilerin eziyetinin ya da ağır cizyelerin (vergilerin) bir sonucu olarak yorumlanır. Bu iddia, gerçek nedenlerle İslam'ı seçenleri, hatta İslam'dan uzun süre öncesinden beri Hıristiyanlığı uğraştıran kiliseler arası uyuşmazlıklardan ve teolojik zorluklardan kaçmak için Müslüman olanları küçük düşürmektedir (Rufailah 1898: 28)

Kıptiler ve Müslümanlar arasındaki ilişkiler üzerine çalışmalar, sıkıntılı dönemlere odaklanır, oysa bizzat Kıptilere göre bu ilişki genel görünümü itibariyle samimiydi (Legrain 1945: 78; Kilade 1993; Ghali 1993). Birçok dini inancın yan yana yeşermesine izin veren tolerans da bunu göstermektedir. Bu mezheplerin varlığı, İbrani, Gnostik, Maniheist, Hermetik ve diğer geleneklere ait geniş dini literatür tarafından kanıtlanmaktadır. Bu uyumu en iyi gösteren şey, Kıptilerin ve Müslümanların sanatında Eski Mısır motiflerinin şekillendirici etkisidir (örneğin, genellikle Arabesk olarak bilinen üslup). Hıristiyanların ve Müslümanların binalarının dekorasyonunda Kıpti sanatçıların istihdam edilmesi veya kiliselerin dekorasyonu için hem İslam öncesi hem de İslami dönemin sanatından geniş ölçüde faydalanılması da aynı anlama gelir (Hunt 1985, 1998; Bolman 2002 özellikle 7. ve 8. bölümler).

Mısırca'dan Kıpticeye dilin/Alfabenin dönemleri

Eski Mısır dili: MÖ 2700 - MÖ 2200

Orta Mısır dili: MÖ 2200 - MÖ 1500

Yeni Mısır dili: MÖ 1500 - MÖ 700

Demotik: MÖ 700 - 400

Kıptîce: MS 400 - 1700

Yazı: Genellikle Mısırca'nın yazısı hiyeroglif'ti.

Hiyeratik: Hiyerogliflerin el yazısı hali olarak düşünülmelidir. Katipler ve rahipler tarafından kayıt tutmak için MS 300'e kadar kullanılmıştır.

Demotik: Çizimlerin daha basit olduğu demotik (Yunanca demos (=halk) kelimesinden gelir) anıtsal çizim çok zor olduğundan günlük yazışmalarda halk tarafından kullanılmıştır.

Kıptî: Hristiyan Mısırlıların yunan alfebesine yaptıkları 6 harflik ilaveyle oluşan yazı. Kıpti kilisesi tarafından halen kullanılır. Kıptîce Kıptî Alfabesi'yle yazılır.

Eski Mısır dili ya da Eski Mısırca, Mısır dilinin bir gelişim evresini yansıtan, Eski Krallık (MÖ 2707-2216) dönemi yazıtları ve tabut metinleri yahut geç döneme ait metinlerde karşılaşılan bir antik dildir. Eski Mısır dili, antik Mısır dilinin günümüze ulaşan en eski gelişim evresini ve en eski Afro-Asyatik dili oluşturmaktadır. Bu dilde elimize ulaşan metinler, o dönemde Mısır'da konuşulan dilden ziyade, o dönemin yazılı kültürünü yansıtmaktadır ve muhtemelen konuşulan dil ile arasında ciddi farklar bulunmaktadır. Eski Mısır dili, Mısırca'nın ilk evrimsel devresini oluşturmakla birlikte, zamanla yerini Orta Mısırca'ya bırakmıştır.

Orta Mısır dili ya da Orta Mısırca, milattan önce 21. ve 18. yüzyıllar arası hüküm süren Orta Krallık döneminde ve sonrasında yaklaşık milattan önce 16. yüzyıla kadar antik Mısır'da kullanılan dildir. 17. Hanedan ile birlikte yerini özellikle günlük dilde Yeni Mısır dili'ne bırakmıştır. Orta Mısır dili, Mısırca'nın bir gelişim evresi olmakla birlikte, Eski Mısır dili'nden türemiş olsa da bir takım farklılıklar göstermektedir.

Orta Mısır dili en azından milattan sonra 4. yüzyıla kadar edebiyat ve yazıt dili olarak kullanılmıştır. Mısır dili üzerine yapılan çoğu araştırma da Orta Mısır diline konsantre olmuştur. Orta Mısır diline ait mezarlarda ya da anıtlarda bulunan yazıtlar Mısır hiyeroglifleri kullanılarak yazılmışlardır. Papirüs üzerine yazılan Orta Mısırca ise hiyeroglif yerine, hiyerogliflerin daha italik ve basitleştirilmiş bir hali olan hieratik yazı türü kullanılarak yazılmıştır.

Yeni Mısır dili ya da Yeni Mısırca, Mısırca'nın Yeni Krallık döneminde egemen olan gelişim evrelerinden biridir. Tipik yeni Mısırca özellikleri taşıyan formlar 17. Hanedana ait metinlerde rastlanmaktadır. Tamamıyla Yeni Mısırca kullanılarak yazılmış metinler Amarna dönemine gelmeden önceye tarihlenmektedir. Milattan önce 7. yüzyılda artık kullanılmayan bir dil haline gelen Yeni Mısırca, yerini yine Mısırca'nın bir başka formu olan Demotik'e bıraktı.

Demotik, Mısırca'nın gelişim evrelerinden birini yansıtan, milattan önce 7. yüzyılda Mısır'da konuşulan bir dildir. Demotik, Yeni Krallık döneminde kullanılan Yeni Mısırca'dan kelime dağarcığı ve gramer açısından oldukça farklıdır. Demotik ayrıca Aşağı Mısır'ın bir lehçesi olarak da kabul edilmektedir. Demotik'in yazımında demotik yazısı kullanılmış olsa da başka yazı türlerinde günümüze ulaşan demotik metinler de bulunmaktadır.

Kıptîce, eski Mısırca'nın son gelişim evresidir. Kıptî dili Ortodoks Kilisesi'nin ayin dili olup Kıptî alfabesi ile yazılmaktadır.

Kıptî alfabesi

Koptik veya Kıptice, Antik Mısır'da konuşulan ve bugünkü Kıptilerin konuştuğu dile verilen ad. Hami dillerinden olup, alfabesinde 32 harf vardır. Bunların 24 tanesini Yunan alfabesinden almıştır, Diğeri demotik yazından gelir. Alfabe, ünlü Rosetta Taşı vasıtasıyla çözülmüştür.

Kıptî alfabesi, Hristiyanlığı benimseyen Mısırlıların (Kıptîler) yeni din kitaplarının yazısı olarak, yerel yazının yerine geçen Yunan onsiyal yazı türüdür (Carl Faulman).

Kaynaklar: Okasha El Daly, wikipedia