DİNİN BAŞLANGIÇ TEORİLERİ

Dinin herkes için geçerli bir tanımı yapılabilir mi? Dinin başlangıcını ve gelişim evrelerini açıklamaya çalışan etnolojik kuramların başlıcalarını nelerdir?

Herkes tarafından kabul edilecek geçerli bir din tanımı yapmanın güçlüğü ortadadır. Şimdiye dek yüzü aşkın din tanımı yapılmıştır. Bunların hepsi de en doğru tanım olmak iddiasındadır. Hayatın çok geniş bir alanını kapsayan dinin ve dinsel yaşantının ana ögelerini göz önünde bulundurarak bir tanım yapmak gerekirse: “İnsanın, duygusal ya da bilinçli olarak bağlı bulunduğu birtakım doğaüstü kudretlere ya da varlıklara inanmasına ve bunlara ibadet etmesine din” denir.

Dinin başlangıcını ve gelişme basamaklarını açıklamaya çalışan etnolojik kuramların başlıcaları; animizm, dinamizm ve ur-monoteizm'dir.

Animizm (ruhculuk) kavramına göre, ilkel insan düş, birsam, ateşli hastalık, sanrı, ölüm vb. gibi psikolojik ve fizyolojik yaşantılar sonucu bedeni terk eden bir ruh kavramına varmıştır. Bedenden ayrı tasarımlanan bu canlılık ilkesinin zamanla hayvanlara, bitkilere, nesnelere de uygulanması sonucu animatizm (doğacılık ya da doğayı canlandırma) inancı doğmuş; giderek monizm'e (ölüler ve atalar ibadeti), fetişizm'e, politeizm’e (çok tanrıcılık) ve en sonunda da monoteizm'e (tek tanrıcılık) geçilmiştir. Bu kuram, evrimci İngiliz Etnoloğu E. B. Tylor tarafından ortaya atılmıştır.

Bu kuram bugün artık geçerli sayılmamaktadır.

Dinin başlangıcını açıklamayı deneyen ikinci önemli kuram dinamizm'dir. Bu kurama göre, dinin başlangıcı sırlı, kişisel olmayan bir “güç” tasarımında saklıdır. Preanimizm (ruhçuluk öncesi) de denilen bu kuramın üzerinde durduğu “güç” inancı zamanla nesneleştirilmiş ve kişileştirilmiştir. Kuramı ortaya atan R. R. M a r e t ’e göre, dinamizm inancı insanları ilkin büyüsel pratikleri uygulamaya götürmüş; bu pratiklerden din gelişmiş, büyülü sözlerden de dualar doğmuştur.

Bunlara ters düşen üçüncü etnolojik kuram ur-monoteizm’dir (en eski tek tanrıcılık). Bu kurama göre, dinin gerçek kaynağı animizm ve dinamizm inancında yatmayıp, bugün de kimi ilkellerde görülen bir “ilk yaratıcı “ inancından doğmuştur. P. W. S c h m i d t, bu fikri geçerli kılmak için durup dinlenmeksizin çalışmış, “Tanrı Fikrinin Kökeni” adlı 12 ciltlik bir yapıt yayımlamıştır. S c h m i d t’e göre, “tek bir tanrı “ya inanma dinin başlangıcıdır. Fakat bu inanç zamanla bozulmuş ve yerini büyüsel pratikler ve politeizm almıştır. Bu durum İsa’nın ortaya çıkışına kadar sürmüştür. S c h m i d.t, bugün çok aşağı kültür basamaklarında bulunan Pigmeler, Buşmanlar, Güney-Doğu Avustralya ve Ateş Toprağı yerlileri gibi “en eski” halklarda görülen “tek bir tanrı” inancı ile gelişmiş dinlerin kutsal kitaplarındaki kimi sözleri görüşüne dayanak yapmaktadır. Bu kuram da birçok yanlarıyla eleştiriye uğramıştır.

Dinin başlangıcını açıklama denemesine, yukarıdakilerden başka bilginler de girişmişlerdir. Önemlilerini şöyle sıralayabiliriz:

A. C o m t e, 1830

Fetişizm – Politeizm - Monoteizm.

J. L u b b o c k, 1870

Ateizm (dinsizlik) - Fetişizm – Totemizm – Şamanizm – Antropomorfizm -

Yaratıcı Tek Tanrı İnancı.

H. S p e n c e r , 1876

Manizm (Oluler ve atalar ibadeti) – Fetişizm - Hayvanlara, bitkilere ve doğaya tapma –

İlahlara inanma.

R. S m i t h , 1885

Dinin ilk bicimi totemciliktir.

J. G. F r a z e r , 1890

Bütün dinlerin kaynağı büyüdür.

A. L a n g, 1898, 1909

Başlangıçta Tylor'un animistik kuramının ateşli bir savunucusu olan Lang, sonradan kendi araştırmalarına dayanarak şu evreleri öne sürmüştür: Animizmden önceki “Yaratıcı Tanrı Baba” inancı - Animizm ve bozulmuş diğer din biçimleri.

K. B e t h, 1914

Büyü ve din öncesi dönem - Kişisel olmayan bir kudrete inanma - Din ve büyü.

N. S ö d e r b l o m , 1916

Mana inancı – Animizm - yüce Tanrı.

R. P e t t e z o n i , 1922

Mitik öncesi dönem - Politeizm Monoteizm.

R. Th u r n v o a l d , 1951

Therionizm (Hayvan inancı) - Totemizm - Animizm, dev inancı ve tanrılaştırma -

Yüce Tanrı inancı - Politeizm Dinsel gerçeklerin felsefi acıdan algılanması.

Dinin başlangıcı sorunu bugüne dek henüz herkesin kabulleneceği bir çözüme kavuşturulamamıştır.

İlk dinler: Animizm, Dinamizm, Totemizm
https://fethidemir.blogspot.com/2019/01/ilk-dinler-animizm-dinamizm-totemizm.html

Taş çağında din (Yontmataş) - 1
https://fethidemir.blogspot.com/2020/06/tas-caginda-din-yontmatas.html